Konferencja
pod tytułem "Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne. Nowe projekty i wyzwania badawcze w Polsce i Austrii" odbyła się w dniach 26-27 września 2016 roku pod patronatem Ambasadora Republiki Polski w Austrii Pana Magistra Artura Lorkowskiego w PAN Stacji Naukowej w Wiedniu we współpracy z Austriacką Akademią Nauk. Dnia 26. września 2016 roku, w obecności licznie zgromadzonych gości honorowych odbyło się uroczyste otwarcie konferencji. Otwarcia dokonał dyrektor Stacji, prof. Bogusław Dybaś, przedstawiając informacje dotyczące przebiegu konferencji oraz podkreślił ważność i cele poruszanej tematyki. Słowa wstępu wygłosili także Elisabeth Großegger z Austriackiej Akademii Nauk, Kurt Scholz z Zukunftsfonds Republiki Austriackiej oraz Monika Szmigiel-Turlej z Ambasady RP w Wiedniu. W bloku pt. „Transformacje kultury pamięci w Polsce i Austrii”, stanowiącym wstęp do Konferencji, moderowanym przez prof. Dybasia, prof. Sławomir Buryła z Instytutu Filologii Polonistyki i Logopedii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, przewodniczący Rady Naukowej Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, wygłosił referat „Reprezentacje Zagłady w kulturze polskiej (1939-2015)” poruszający zagadnienie tematyki Holokaustu w polskim literaturoznawstwie i kulturoznawstwie. Opowiedział też o projekcie „Reprezentacje zagłady w kulturze polskiej”, który ma być kontynuacją syntezy Literatura polska wobec Zagłady (1968-2015). Heidemarie Uhl z Austriackiej Akademii Nauk, historyk na Wydziale Kulturoznawstwa i Historii Teatru w Austriackiej Akademii Nauk w Wiedniu, profesor na Uniwersytetach w Wiedniu, Grazu, Strasburgu, Andrassy i Stanford, członek organizacji m.in. IHRA, Dom Historii w Austrii w swoim wystąpieniu pt.: „Transformacja pamięci o ofiarach Holocaustu w Austrii” mówiła o zmianach jakie zaszły w podejściu do lat 1938-1945 w austriackiej doktrynie. Po roku 1945 pamięć o ofiarach Holocaustu była wykluczona z pamięci zbiorowej. Postawienie pomnika ofiarom Holocaustu w 2000 r. stało się symbolem zmiany i współodpowiedzialności Austrii za wyrządzone wówczas cierpienia.
PANEL 1 „Nowe projekty badawcze o nazistowskich gettach i obozach koncentracyjnych I”
moderowała Ljilijana Radonić z Austriackiej Akademii Nauk.
Referaty wygłosili : Adam Sitarek z IPN/Łódź oraz Centrum Badań Żydowskich Uniwersytetu Łódzkiego w wystąpieniu „Zaprowiantowanie obozu jest podobno wzorowe….” Wiedza więźniów getta łódzkiego na temat ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem” poruszył tematykę getta łódzkiego, w którym uwięziono ponad 160 000 osób. Prof. Michaela Wolf z Uniwersytetu w Grazu w referacie „„Musisz bardzo szybko nauczyć się niemieckiego, tak szybko jak tylko możesz…” Tłumacze w obozie koncentracyjnym w Mauthausen” omówiła problem różnorodności językowej w obozach i w związku z tym rolę tłumaczy, których rekrutowano spośród więźniów. Georg Holziger, historyk, pracownik Archiwum Miejsca Pamięci Mauthausen przedstawił niemal pomijany rozdział badań „Nowe wyniki badań nad sprawcami w byłym obozie koncentracyjnym Mauthausen”.
W PANELU 2 „Holocaust w literaturze” moderowanej przez Ursulę Mindler-Steiner
kolejno wystąpili: Anna Dąbrowska germanistka na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie: „Günther Niethammer w noweli Arno Surminskiego „Die Vogelwelt von Auschwitz” (Świat ptaków z Auschwitz) (2008) i powieści Hamida Sadra „Der Vogelsammler von Auschwitz“ (Kolekcjoner ptaków z Auschiwtz) (2009)” pokazując m.in. badania dotyczące sprawców. Dorota Sula historyk, pracownik Muzeum Gross-Rossen w Rogoźnicy w wystąpieniu „Na granicy życia i śmierci. Doświadczenia obozowe w dzienniku Abrahama Kajzera” przedstawiła sylwetkę i doświadczenia jednej z ofiar. Po tych wystąpieniach pokazano film dokumentalny „Linia 41“ połączony z dyskusją z Tanją Cummings (reżyseria) oraz Jensem-Jürgenem Ventzkim (jednym z bohaterów filmu).
PANEL 3: Nowe projekty badawcze o nazistowskich gettach i obozach koncentracyjnych II -
Moderacja: Birgit Johler (Projekt nowego kształtu austriackiej wystawy narodowej w Muzeum Państwowym Auschwitz-Birkenau, Muzeum Etnograficzne/Wiedeń).
W ramach tego panelu Walter Manoschek (prof. nauk politycznych na Uniwersytecie Wiedeńskim) oraz Thomas Pawłowski (Uniwersytet Wiedeński) przedstawili referat „Społeczność getta. Strategie przetrwania austriackich żydów w gettach dystryktu lubelskiego i radomskiego w Generalnym Gubernatorstwie 1941-1945” zaś Andrzej Czyżewski (IPN Łódź) „Dzieje Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt jako element polityki pamięci historycznej PRL”, w którym podjęto próbę prześledzenia tzw. obozu dziecięcego przy ul. Przemysłowej w Łodzi i podejścia do tego zagadnienia. Monika Tomkiewicz (IPN Gdańsk) w „Zwangsarbeitslager Provenischken – filia obozu koncentracyjnego w Kownie” przedstawiła problematykę obozu pracy w Prawieniuszkach, gdzie w latach 1939-1941 funkcjonował zakład poprawczy. W 1941 r. dokonano tam masowego mordu a w miejscu tym utworzono obóz przejściowy, przemianowany w 1943 na obóz pracy. W kolejnym wystąpieniu Aleksandra Namysło koordynator projektu IPN Indeks Polaków represjonowanych za pomoc ludności żydowskiej w okresie II wojny światowej (IPN Katowice) wygłosiła referat „Fakty represji na polskich obywatelach za pomoc ludności żydowskiej w okresie II wojny światowej – omówienie wyników programu badawczego prowadzonego przez Instytut Pamięci Narodowej”, w którym przedstawiła koncepcje, metodologię oraz efekty wspomnianego projektu.
PANEL 4: Wykluczone grupy ofiar - Moderacja: Johann Kirchknopf (Uniwersytet Wiedeński)
Piotr Chruścielski (Muzeum Stutthof w Sztutowie) omówił w referacie „Paragraf 175 w świetle zachowanej dokumentacji KL Stutthof” sytuację homoseksualistów, jako jednej z prześladowanych grup w czasie II wojny światowej. Alexander Prenninger (Instytut Ludwiga Boltzmanna Historycznych Nauk Społecznych, Salzburg/Wiedeń) poruszył rzadko badany problem osób z tzw. marginesu społecznego „Zapomniane ofiary: „Kryminaliści“ i „asocjalni“ więźniowie w społeczności obozu w Mauthausen”. Pracująca nad rozprawą habilitacyjną Ljiljana Radonić (Austriacka Akademia Nauk/Wiedeń) pt.: „Druga wojna światowa w postkomunistycznych muzeach pamięci omówiła program wystawy „Ludobójstwo popełnione na Romach na wystawie „Zagłada europejskich Romów” w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau”.
PANEL 5: Projekty edukacyjne - Moderacja: Gudrun Blohberger (Miejsce Pamięci Mauthausen)
Joanna Orłoś (Europejska Sieć „Pamięć i Solidarność” Warszawa) zaprezentowała Projekt „Sound in the Silence“ kierowany do międzynarodowej młodzieży, mający na celu edukację historyczną. Omówiła także wyzwania jakie stawia przed organizatorami przygotowanie projektu dla wielokulturowych grup w miejscach pamięci. Andreas Kranebitter (Miejsce Pamięci w Mauthausen) przedstawił wyniki projektu oparego na wieloletnich badanich pt.: „Księga pamięci zmarłych w KZ Mauthausen w perspektywie międzynarodowej”, gdzie zebrano 1800 historii z życia ofiar.
PANEL 6: Ekspozycje muzealne - Moderacja: Monika Sommer (Europäisches Forum Alpbach)
Anna Ziębińska – Witek (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej/Lublin) w referacie „Ofiary, sprawcy i świadkowie Zagłady z perspektywy ekspozycji muzealnych” omówiła skomplikowane zadanie twórców wystaw – pokazania Zagłady w sposób prosty i zrozumiały”. Marta Zawodna - Stephan (Uniwersytet Adama Mickiewicza/Poznań) „O poobozowych przestrzeniach w byłych obozach Auschwitz i Kulmhof. W stronę sacrum I profanum”, w którym omówiono sposoby postępowania ze szczątkami ofiar w tych obozach oraz o tym jak Auschwitz stało się ikoną narodowej pamięci zaś Chełmno nad Nerem niemal zapomniane. Podsumowując w tegorocznej konferencji brało udział dziewiętnastu referentów z Polski i Austrii. Tematy ich wystąpień były bardzo zróżnicowane, poruszono szerokie spektrum tematów związanych zagadnieniem obozów koncentracyjnych. Specjalnego znaczenia nabrał w kontekście całej konferencji film pod tytułem Linie 41 Tanji Cummings, który udokumentował powrót byłego więźnia obozu Lizmannstadt do dzisiejszej Łodzi. Konferencji towarzyszyły żywe dyskusje, w których okazało się, że mimo upływu czasu wciąż jeszcze jest wiele do omówienia, zweryfikowania i opracowania w tym niezwykle trudnym temacie, jakim była masowa zagłada ludności oraz sposób jej udokumentowania i przekazania tego rozdziału historii następnym pokoleniom. W opinii wszystkich uczestników konferencja należała do bardzo udanych.
Lidia Gerc
