Dr Bernadetta Darska:
Zanik centrali czy powrót centrali?
Czasopiśmiennictwo kulturalne w Polsce po 1989 roku

W dniu 30 stycznia 2012 roku w Sali Sobieskiego PAN Stacji Naukowej w Wiedniu odbył się wykład w języku polskim dr Bernardetty Darskiej, krytyka literackiego i literaturoznawcy zatytułowany Zanik centrali czy powrót centrali? Czasopiśmiennictwo kulturalne w Polsce po 1989 roku. Dr Darska zaprezentowała w swoim wystąpieniu szeroki nurt czasopism kulturalnych wydawanych w Polsce w ostatniej dekadzie dwudziestego wieku i w pierwszej dekadzie dwudziestego pierwszego wieku. Sama referentka posiada bogate doświadczenie jako redaktor pism literacko-kulturalnych oraz jako redaktor naczelna czasopisma Portret. W swoim referacie dr Darska podkreśliła, że rok 1989 miał przełomowe znaczenie także dla literatury. W tym okresie nastąpiło zjawisko „zaniku centrali”. To sformułowanie Janusza Sławińskiego dotyczące poezji zostało przeniesione na określenie stanu całego życia literackiego po 1989 roku. Konsekwencją zmian było powstanie wielu nowych czasopism w mniejszych ośrodkach i ograniczenie dotychczasowej, wiodącej roli Warszawy i Krakowa. W tym okresie pojawiły się ogromne możliwości medialne dla młodych autorów urodzonych w latach 70., którzy przeważnie debiutowali w czasopismach. Jednakże już w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych zaczęto mówić o „powrocie centrali” .W książce Kingi Dunin Karoca z dyni (2001), pojawia się ciekawa metafora Księcia Dy-Do, który decyduje o dyskursie medialnym i o tym, który Kopciuszek może dostać się do pałacu (literatury).
Referentka przedstawiła w swoim wykładzie panoramę polskich czasopism kulturalnych literackich, teatralnych, filmowych, feministycznych, takich jak FA-art.”, „Ha!art”, „Opcje”, „Czas Kultury”, „Pogranicza”, „Lampa”, Didaskalia”, „Zadra”, ”EKRANy”. Charakteryzując czasopisma kulturalne podkreśliła, że są to pisma niszowe, niskonakładowe, nie przynoszące zysków, stawiające na dyskurs o literaturze czy sztuce, a nie na reklamę. Zwróciła także uwagę na specyficzny i uprzywilejowany status czasopism patronackich (stale dotowane przez państwo), np. „Nowe Książki”, „Twórczość”, „Dialog” oraz na status czasopism, które zmagają się z trudnościami finansowymi i zagrożone są upadkiem. Z tego względu wiele czasopism przestało już wychodzić lub też zaburzona jest ich cykliczność. Oprócz czasopism niszowych pojawiają się jednakże dodatki literackie do pism wysokonakładowych, takich jak „Magazyn o Książkach. Książki w Tygodniku” – dodatek do „Tygodnika Powszechnego” czy „Książki. Magazyn do czytania” – kwartalnik pod egidą „Gazety Wyborczej”.
Ciekawym zjawiskiem jest pojawienie się inicjatyw oddolnych, amatorskich, kiedy sami czytelnicy tworzą własne pisma („Literadar” – środowisko biblionetkowiczów, „Archipelag. Niezależny magazyn bukinistyczny”). Dr Darska wspomniała o potrzebie sojuszu pomiędzy czytelnikami a krytykami literackimi, którzy nie powinni odcinać się od kultury masowej.
Referentka podkreśliła, że poważnym problemem niszowych czasopism kulturalnych jest ich niedostępność na rynku księgarskim w wielu mniejszych ośrodkach oraz ich niesystematyczne i niewystarczające dotowanie. W podsumowaniu stwierdziła, że nienastawiona na zysk kultura potrzebna jest człowiekowi i sama potrzebuje mecenatu. Właśnie w czasopismach kulturalnych początkujący twórcy i pisarze mają możliwość debiutu.

fot.: Adam Jaskot