Prof. dr hab. Andrzej Kola
Na kolejnym z wykładów organizowanych przez wiedeńską Stację PAN zebrani goście mieli okazję wysłuchać bardzo interesującego wykładu Andrzeja Koli pt. "Archeologia zbrodni. Warsztat archeologiczny w służbie wyjaśniania zagadek niedawnej przeszłości (na przykładzie badań archeologiczno-ekshumacyjnych cmentarzysk ofiar stalinizmu w Charkowie i Kijowie)", profesora archeologii z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Autor wydanej w 2005 roku książki zatytułowanej „Archeologia zbrodni. Oficerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w Charkowie“ przedstawił historię zbrodni stalinowskich oraz zaprezentował wyniki badań archeologicznych, którymi kierował.
Po powitaniu gości przez dyrektora Stacji, prof. Bogusława Dybasia, prof. Kola rozpoczął wykład od historii tzw. zbrodni katyńskiej. W wyniku agresji ZSRR na Polskę, rozpoczętej 17 września 1939 r., do niewoli sowieckiej dostało się około 250 tysięcy polskich żołnierzy i oficerów. Oficerowie - w liczbie około 15 tysięcy - zostali uwięzieni w trzech obozach specjalnych NKWD w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Na wniosek Berii i na mocy decyzji Biura Politycznego sowieckiej partii i Stalina z dnia 5 marca 1940 r., oficerowie, łącznie z 11 tysiącami Polaków aresztowanych na zajętych obszarach Polski Wschodniej, zostali zamordowani. Po odnalezieniu przez Niemców w 1943 roku pierwszych grobów w Katyniu, ZSRR usiłowało przypisać zbrodnię stronie niemieckiej. Ta wersja była utrzymywana przez długie lata już po zakończeniu II wojny światowej, choć prawdy starały się dociekać rodziny ofiar oraz rząd polski na emigracji. Zmiany polityczne w Europie Środkowo-Wschodniej na przełomie lat 80/90 ubiegłego wieku, w tym "Pierestrojka" w ZSRR i rozpad imperium sowieckiego, umożliwiły podjęcie przez Polskę - w tym w wyniku nacisku rodzin pomordowanych oficerów - działań na rzecz pełnego wyjaśnienia "Zbrodni Katyńskiej". Pod wpływem tej presji 13 kwietnia 1990 r. ZSRR przyznało się, że mordu katyńskiego na Polakach dokonało NKWD. Już w 1991 roku ekipie polsko – sowieckiej udało się zlokalizować w Charkowie i w Miednoje miejsca pochówku ofiar Starobielska i Ostaszkowa. Przeprowadzenie na tych cmentarzach przez ekspedycje polskie pełnych prac archeologiczno-ekshumacyjnych udało się zrealizować po wielu staraniach dopiero w 1994-1996 r., już po rozpadzie Związku Sowieckiego.
Profesor Kola przedstawił szczegółowo badania archeologiczne przeprowadzone w Charkowie, którym przewodził. Zadaniem prac badawczych było zlokalizowanie wszystkich grobów cmentarza i wydzielenie z nich grobów polskich oficerów dla przeprowadzenia w nich pełnej ekshumacji. Zadanie to zrealizowano poprzez zastosowanie odpowiednich metod zwiadu archeologicznego. Po wykonaniu 4600 odwiertów, odnaleziono 75 masowych grobów. Piętnaście z nich, w których odnaleziono szczątki 4300 osób, okazało się grobami polskich ofiar. Znaleziono również wiele przedmiotów należacych do Polaków, niektóre opatrzone były napisem „Starobielsk“. W grobach sowieckich ofiar represji stalinowskich z lat 1937-1939 odkryto szczątki około 2240 osób. W czerwcu 2000 roku otwarto w Charkowie polski cmentarz wojenny w ramach cmentarza ofiar stalinizmu.
Dopiero jesienią 1994 roku odkryto miejsca pochówku Polaków aresztowanych na ziemiach byłej Polski Wschodniej jesienią 1939 i wiosną 1940 r. i przetrzymywanych we więzieniach dużych miast tzw. wówczas Ukrainy i Białorusi Zachodniej (Włodzimierz Wołyński, Równe, Lwów, Stanisławów, Tarnopol, Łuck, Grodno). Dzięki przekazaniu przez stronę ukraińską spisu aresztowanych Polaków w liczbie 3435 osób z tzw. "ukraińskiej listy katyńskiej" i przesłanek archiwalnych przypuszczano, że ofiary więzione w byłych miastach Polski Wschodniej zostały wywiezione do Charkowa, Kijowa i Chersonia. Miejsce ewentualnego tajnego cmentarza NKWD w Chersoniu nie jest dotąd znane. Natomiast w Bykowni pod Kijowem odnaleziono miejsce pochówku Polaków zamordowanych w Kijowie w 1940 roku. Badania w tym miejscu rozpoczęto w 2001 roku i kontynuowano w 2006 i w 2007 roku. Wstępnie zlokalizowano 200 grobów, do tej pory dokonano ekshumacji 140. Choć okazało się, że groby były juz wcześniej trzykrotnie ekshumowane w celu usunięcia wszelkich śladów zbrodni, archeologom udało się odnaleźć wiele przedmiotów należących do Polaków. Zatem w Bykowni pod Kijowem natrafiono na miejsce czwartego cmentarza "katyńskiego". Strona polska czyni starania o możliwość dokończenia prac w Bykowni i o umożliwienie godnego upamiętnienia spoczywających tu polskich ofiar katyńskich.
Temat wykładu głęboko poruszył zebranych. Po prelekcji słuchacze zadawali pytania dotyczące zarówno samych prac archeologicznych i wykorzystanych metod, jak i bardziej ogólnych faktów historycznych. Padło również pytanie o motywy, jakimi kierował się Stalin, dokonując tej zbrodni. Profesor Kola podkreślił, że zamordowanie elity polskiej inteligencji miało na celu osłabienie narodu polskiego.
Zarówno wykład, jak i dyskusja, która po nim wystąpiła, były doskonale tłumaczone przez Panią Joannę Ziemską.
