Prof dr hab. Dorota Żołądź-Strzelczyk

W dniu 2 września 2014 r. w Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk odbył się wykład prof. dr. hab. Doroty Żołądź-Strzelczyk pt: „Reformy oświeceniowe w Polsce. Komisja Edukacji Narodowej”.

Licznie przybyłych gości przywitał dyrektor Stacji prof. Bogusław Dybaś. Opowiedział on, że referat stanowi prezentację części projektu realizowanego przez Polską Akademię Nauk w Warszawie pod kierownictwem prof. dr. hab. Kaliny Bartnickiej.

Prof. Dybaś przedstawił referentkę – prof. Żołądź-Strzelczyk historyczkę, autorkę i współautorkę książek i artykułów z zakresu dziejów oświaty i wychowania z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz koreferenta a.o. Univ.-Prof. Mag. Dr. Christopha Augustynowicza, historyka z Instytutu Historii Wschodnioeuropejskiej Uniwersytetu Wiedeńskiego.

W referacie przedstawione zostały „podstawowe informacje o warunkach i przyczynach powołania w październiku 1773 r. w Rzeczypospolitej Obojga Narodów Komisji Edukacji Narodowej (KEN) oraz kierunkach jej działalności”. KEN ustaliła jednolite przepisy dla szkół i nauczania, co umożliwiało modernizację szkolnictwa i wprowadzenie zunifikowanego systemu szkolnego.  Zajęto się edukacją na każdym z jej szczebli, m.in. powołano w 1775 r. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajęto się sprawą nauczycieli, a także kwestią edukacji dziewcząt.

Po wystąpieniu prof. Żołądź-Strzelczyk głos zabrał koreferent porównując powstanie i dzieje Komisji Edukacji Narodowej z reformą edukacji wprowadzonej przez Marię Teresę, a rozwiniętym za panowania Józefa II i dlatego zwanego Józefinizmem. W roku 1768 cesarzowa postanowiła podporządkować sprawy kościele pod zarząd państwowy. Po kasacji zakonu Jezuitów (1773 rok), na bazie ich majątku utworzono Fundusz Edukacyjny. Szkolnictwo oddano w ręce nowo utworzonej Nadwornej Komisji Edukacyjnej. Profesor Augustynowicz przytoczył określenie Waltera Demela określające Józefinizm jako szczególną formę oświeconego absolutyzmu. Oba przypadki zarówno Komisja Edukacji Narodowej jak i Józefinizm były fenomenem swoich czasów.

Poruszone zagadnienia wywołały ożywioną dyskusję. Dopytywano o powszechny obowiązek szkolny. W Polsce chodziło przede wszystkim o reformę edukacji dzieci szlacheckich, chłopi nie byli wówczas objęci obowiązkiem szkolnym. Dopytywano także o sposób finansowania edukacji. W dyskusji oprócz referentów brali udział m.in. współuczestnicy projektu poświęconemu badaniom nad Komisją Edukacji Narodowej, prof. Kalina Bartnicka i prof. Julian Dybiec. Prof. Bartnicka wyjaśniła, że KEN przejął majątek skasowanego zakonu jezuickiego, co umożliwiło sfinansowanie reform i pozwalało Komisji na niezależność. Obowiązek szkolny pojawił się w na terenie ziem polskich na początku XX wieku, wprowadzony przez zaborców. Prof. Dybaś zauważył, że nauczanie początkowe było formą organizacji społeczeństwa, co było istotne w monarchii absolutnej, takiej jak monarchia habsburska, w ówczesnej Rzeczypospolitej nie było takich potrzeb. Opóźnienie w powszechnej edukacji (kształcenie chłopów) wiązało się nie tylko z polityką szlachty, ale bardziej z zacofaniem społeczeństwa.

Prof. Żołądź-Strzelczyk nakreśliła strukturę finansową KEN, która miała kasy prowincjonalne, z nich były odprowadzane środki do instytucji centralnej, jeśli takich zabrakło, kasa centralna zasilała kasy prowincjonalne.

Dyskutowano także o wpływach zewnętrznych na edukację w Polsce i o wpływie rozbioru Rzeczypospolitej na próby reform. Dopytywano także czy reforma objęła społeczność żydowską. Odpowiedziano, że Żydzi mieli w obszarze własnych gmin zorganizowane odrębne szkolnictwo.

Lidia Gerc